Sa bidda de Bonàrcadu

Iscàrriga sa Presentada de sa bidda

S’istòria

Su de Bonarcadu no est contu de forredda, ma  contu antigu de una bidda, naschia e pesada a s’ umbraghe de  Crèsia, chi po meda tempus, est istètia,  podere e amparu de  vida de custa comunidade“.

Bonàrcadu o po ddu nàrrere mezus Monarcato, fuit su númene de unu territóriu, possessu de su Zudicau de Arborea, a làcanas cun su Zudicau de Torres. In s’ antigòriu po devotzione a sa Madonna, su Zuzi de Arborea,  nch’aiat  fatu pesare su fràigu de una cresiedda, in su pròpiu logu in ue a pustis si che diat a  pesare sa bidda de Bonàrcadu.

In paris cun su fràigu su Zuzi  aiat fatu a sa cresiedda de sa Madonna una  lassa manna de territórios,  massajos e tzeracos.

Sa  cresiedda, portat su marcu de su tempus antigu, diasi comente si podet bíere de sa fatura de su fràigu e de su materiale impreau. Su de aere atzapau, pagu tempus a como candu fuint acontzande, una bartza  a mosàicu, at fatu pentzare ca in custos logu chi fuit una istatzione de posta romana fraigada a sua de unu logu de cultu nuràgicu.

Totu custu, diasi comente sos medas nuraghes e tumbas de zigantes chi s’agatant in làcanas  de Bonàrcadu, sunt  distimonzos de comente s’ ómine at sempre bíviu in custos territórios.

Sa bidda  si che fuit immaniada a pustis de candu fuint arribaos sos Paras camaldolesos, chi aiant comintzau a bìvere in custos logos po voluntade de su Zuzi de Arborea, in sa metade de su séculu XII, pesande.che unu monastèriu e una Crèsia manna inditada in sos paperis,  po da distìnghere de sa cresiedda de Nostra Signora de Bonacatu, cun su númene de  “Clesia Nuova”.

Faghet a connòschere s’ istòria de sa Crèsia e de su Monastériu  gràtzias a unu documentu de meda importu comente su “Condaghe de Santa Maria de Bonacatu“, chi est su rezistru in ue sos paras marcaiant  sas lassas fatas a su Monastériu.

Sa Crèsia Manna, fraigada in su 1100 po voluntade de su Zuzi Antine de Lacon, Urei de Arborea, dd’aiant cunsacrada in su 1147, e po custu avenimentu fuint acudios in Bonàrcadu su Metropòlita de Pisa e sos battor Zuzis sardos,  in unu atóbiu de meda importu chi benit ammentau comente “Sa Paghe de Bonàrcadu”

Gràtzias a un’acordu cun sa Régula, su Monastériu de Bonàrcadu ddu aiant intregau a Santu Zenu, arretzinde de Antine de Lacon sa lassa de sos sartos de ” Perda Pertusa” e “Anglona”, po mesu de unu autu frimmau su 20 de santuaini de su 1211 in sa corte de su cunventu de Santa Bibiana.

Totu custu est capitau candu s’agataiat solu su primu fràigu de sa Crèsia Manna chi a pustis est istetia immanniada in su 1242 e intregada a Santu Arromau in onore de s’Órdine Camaldolesu.

Passande su tempus su Monastériu fuit diventande sempres  prus importante e sempre prus arricu  gràtzias a atras lassas, comente in su  1230 su sartu de Crachedu, e sete annos a pustis duas barcas in su istagnu de Mare Pontis, cun sa possibilidade de non dèpere prus pagare s’ afoghizu.

Su 1237, est istètiu unu annu de meda importu po s’istòria de Bonàrcadu e de totu s’ Arborea. Su Paba Gregoriu IX, po sa bona paghe de totus, nchi aiat mandau in Sardigna su legau Pontificiu Alessandru, po assignare, a númene de su Paba etotu, su Regnu de Arborea.

Sa prima die de maju de su 1237, su Legau Pontificiu zaiat a Perdu II s’ incàrrigu de su Zudicau de Arborea po mesu de su Vesillu de su Paba e de unu zuramentu de fedeltade.

Intra de sas cosas de prus importu de sa Crèsia e de  Bonàrcadu si depent ammentare: sa bisita chi in su 1263 aiat fatu Federicu Visconti Primate de Sardigna po cunfirmare su podere de sa tzitade de Pisa asua de sa Sardigna e fintzes su Sìnodo fatu in Bonàrcadu in su 1302 de Nenardu Argal Piscamu de Arborea, chi in custa ocasione aiat pregonau sete costitutziones, chi non si nche sunt ispèrdias.

De assora a innantis sos ammentos de su Monastériu sunt sempre prus pagos, cosa chi si faet a cumprèndere comente custu importante tzentru de vida tzivile e polìtica fessit in bia de su iscurigadorzu.

In su 400 sa sola cosa de importu est istètia sa preséntzia in Bonàrcadu de su Piscamu Elias de Palmas  po frimmare su cuntratu chi a pustis de sa morte de Eleonora de Arborea aiat fatu diventare su Zudicau  de Arborea unu Marcesau.

S’ úrtimu Priore camaldolesu de Bonàrcadu est istètiu in su 1445, unu tale Frantziscu, a pustis de issu sos paras camoldolesos si nche sunt andaos po sempre de sa Bidda.

A pustis de custu su podere de nominare su priore nchi fuit passau de sos Zuzis a sos marchesos de Oristanis e, a pustis de custos, a sos reales de Ispagna e, a pustis ancora, a sos Savoia e  a su priore dd’aiant cunzèdiu su diritu de pigare postu in su Istamentu eclesiàsticu.

A sa metade de su 1600 su númene de Bonàrcadu figurat in su contu de sa Gherra de sos Trinta annos, inoghe difatis, pro s’ isbarcu frantzesu chi su conte Harcourt, aiat fatu in su 1637 acanta de Oristanis.

In su 1652, a pustis de sa morte de su priore Antoni Ozanu, su priorau, fuit istètiu assignau a su Metropòlita Turritanu chi nde fuit abarau in podere fintzes a su 1768 candu su Piscamu de Oristanis Luisi Del Carretto, fuit arresurtau a iscrúfere chi su Priorau fessit cuntzèdiu a sa populatzione de Bonàrcadu crèschia, a pustis de sa mortaza chi aiat fatu sa apeste de su seschentos.

Difatis in su seschentos sa bidda de Bonàrcadu fuit abarrada ferta de una apeste mala chi aiat fatu mòrrere anzumai totu sa populatzione, in pagos si fuint salvaos ca si nche fuint  pigaos in su buscu de Crachedu a monte de sa Bia.

In paris cun sa crèschida chi sa bidda aiat tentu in su seschentos nchi aiant  pesau, in su 1700, una crèsia noa “Sa crèsia De Santu Trebistianu” numenada a primu “Crèsia de Santa Rughe” de su númene de sos Cunfrades de Santa Rughe chi zestian sa crèsia fintzes a su séculu passau.

De su 700 si depet amentare fintzes una atra initziativa de meda importu, unu  tale Antoni Mastinu chi aiat fatu pesare, a ispesas suas, unu ponte asua de s’ Arriu Mannu, arretzinde po custu tribàgliu su tìtolu de Cavaglieri.

Su prioratu at sighiu a bívere fintzes in su sec. XVIII a suta de su patronau Régiu, fintzes a candu in su 1805, ddu aiant cuntzèdiu a unu vice Priore azudau de duos predis chi dipendiant de su piscamu de Oristanis.

In custos annos s’ arrichesa de sa Crèsia, zae ca mancaiant sos predis, fuit a pagu a pagu isperdinde.si.che; ma abarrat manna oe puru sa devotzione de sa zente po sa Madonna de su Bonacatu.

Sos monumentos de interesse

Sa Crèsia de Santa Maria

basilicaSa ” Cresia Manna de Santa Maria “est  de tipu romànicu. Su fràigu, zai totu de perda niedda, portat crachi cantone de perdasearza ruja, chi si podent bíere in s’ arcu chi ant pesau  a sua de sa tzimbrana de sa jenna chi est a fatzada. Sa fatzada, de fatura romànica, est posta a fache a ponente e portat tres arcos mannos tabbicaos.

Po su chi est  iscritu in su condaghe de “Santa Maria de Bonacatu” e in su muru de sa navada de mesu, ischeus ca a primu sa Cresia, fintzes a su 1147, fuit prus pitica e portaiat una navada  sola, e ca a pustis, in su 1242, est istètia acontzada e immanniada atzunghi.nde.che, a unu chirru e a s’ atru, duas navadas e una abside noa. S’ acontzu de sa Crèsia si podet bíere fintzes de comente chi ant pesau su fràigu nou.

Sa fatzada, su muru de s’ ala chi est a fache a sole, fintzes a su chirru de zosso de su campanile, sunt de fatura romànica, su chirru de sua de su campanile su muru chi sighit  fintzes a  sa abside e a  sa gruna, sunt de fatura islàmica.

In zosso  su  campanile est murau a lísiu  e portat   sas fronestas longas e istrintas, in artu portat sos pilastros de sos ispuntones  in campu e sas fronestas prus ladas e fatas in tundu.

A intru, sa Crèsia est  partzia in tres navadas, cussa de mesu est sa prus longa, e de sa jenna chi est a fatzada  chi arribat,  totu a una andaria, fintzes a s’altare, sas atras duas, prus piticas,  sunt a unu chirru e a s’atru de s’altare, cun  tres arcos mannos pesaos a sua de pilastros de perda niedda. Sa lughe intrat de sas fronestas chi sunt in s’àbside e in sa pinna de su frontone.

Sa cresiedda de Nostra Segnora de Bonacatu

chiesaSa Cresiedda est connota in totue  po essere antiga e  logu de devotzione manna. Si agatat a chirru de sua de sa bidda, in una partza  monumentale in ue ddoe sunt fintzes  sa Crèsia Manna de Santa Maria, e sos muros  de sa domo de sos paras camaldolesos.

Sa cresiedda de Nostra signora de Bonacatu s’agataiat zai candu chi fuint pesande su fraigau de sa Crèsia manna, chi in su Condaghe de Santa Maria est tzirriada  po custu “Clesia Nuova”.

Candu fuint accontzande ant atzapau cosas de su tempus de sos nuraghes  e una barza de  tempus de sos romanos chi at fatu a cumprèndere ca sa cresiedda dd’aiant pasada in unu logu connotu e abitau de s’òmine zae de s’antigoriu.

Su fràigu de sa cresiedda est de fatura bizantina, sestada a rughe cun bòvida a carrada e cun una pupura chi ispòmpiat  a sua de su tibùriu.

Sa fatzada, cussa a fache a sole, est de fatura romànica e dd’ant atzunta apusti  cando fuint acontzande sa crèsia manna de acanta. Custa  fatzada est  pesada in perda niedda e ruja, e in artu portat  archigheddos mudaos cun pratìglios de zizìglia

A intru de crèsia ddoe est su cuadru de Nostra Signora de Bonacatu pintau de maistros de s’iscola de  sos Della Robbia

Sa cresiedda de santa Cristina

santa cristinaSa cresiedda de Santa Cristina,  s’ agatat in territòriu de Bonarcadu in  unu logu chi si narat “Bena e Sinis”. Su fràigu pesau a perda, est istètiu comintzau in su 1915, ma po  sa gherra e ca non bastaiat prus  su dinari, dd’ant finiu  in su 1928.

Custa cresiedda campestre est istètia fraigada po voluntade de su priore Carmelu Nieddu.

Sa cresia de Santu Trebistianu

Su fràigu de sa Cresia de Santu Trebistianu, est istètiu pesau, a intru de bidda, in su 1700. A primu custa crèsia fuit in podere de sos cunfrades de “Santa Rughe” e po custu  fuit tzerriada  “Crèsia de santa Rughe”.

Acontzada pagu tempus a como, in su 1972, est partzia in  duas navadas, una manna, chi finit cun una abside fata in cuadratura e una prus pitica a manu manca.

In totu e duas sas navadas ddoe sunt tres arcos mannos de perdasearza bianca, una perda chi est istètia impreada fintzes po sas tzembranas de sas jennas. Sos muros, arbiaos e illattiaos a biancu, sunt de perda niedda, sa bòvida de linna ammuntada a téula.

Ponte etzu de Mulinu de crèsia

ponte etzuBrincat s’arriu MAnnu unu ponte chi non s’ischiet bene s’orìgine, fortzis romana ma fortzis fintzas prus antiga. Podet èssere chi a canta de custu ddoe esseret unu mulino chi pigaiat s’abba de su frùmene. Su ponte dd’ant acontzado una bella pariga de ortas in su tempus.

 

Su Condaghe de Santa Maria de Bonacatu

condagheSu Condaghe de Santa Maria de Bonacatu- chi  oe est  arregortu in sa Biblioteca Universitària  de Casteddu- est unu documentu chi tenet importu mannu  ca si at fatu a ischire medas cosas de s’ istòria de sa bidha de Bonarcadu e de su Zudicau de Arborea.

Su  Condaghe est una zenia de rezistru de documentos antigos  inue sunt marcadas sas còmporas e sas lassas de sos cumbentos.

Su Condaghe de Santa Maria de Bonacatu,  est iscritu in sardu, e est de meda importu po sos ìstudios filolològicos e glotològicos, puite ca est su tistimonzu de comente in custu logu, chi est terra de mesania, est cambiada in su tempus sa limba sarda.

Sas traditziones

madonnaSa Madonna de Bonacatu

In Bonàrcadu zae de tempus meda su 18, 19 e 20 de cabudanne s’afestat sa Madonna de Bonacatu e zente meda acudit po pigare parte a sas funtziones relizosas, a sas prufessiones e a sa festa tzivile

Sa cariasa

cariasaSa cariasa chi a primu fuit una arrichesa manna de sa bidda,  in custos úrtimos annos, po s’assutore chi at fatu,  si che fuit zai totu isperdia, como sunt torrandende  a pònnere  po s’imprus a monte in su coddu de Pranos in ue su logu est prus friscu e prus arricu de abba.

S’ Amministratzione comunale dogna annu su 2 de lampadas cuncordat sa sagra de sa cariasa, atóbiu mannu po totu cuddos chi papant e ddis praghet custa fruta.

S’ambiente naturale

Su sartu de Bonàrcadu ammustrat unu paesazu vulcànicu, in ue sa perda niedda ammesturada a arrocas de tufu s’agatat in totue e in ue su birde de su matedu, chi creschet s’imprusu in s’oru de sos arrios, zat bella afatzione a totu su territóriu.

S’ arrichesa manna de Bonarcadu est s’ abba, in totue, fintzes aintru de sa bidda, s’agatant bellas funtanas  chi abbundant  totu s’ annu, e chi sunt connotas zae de s’ antigoriu, comente su “Canturu Betzu”.

Surcos longos atraessant, e imprentant totu su territóriu: sos arrios e intra custos s’ Arriu Mannu chi partzit su paris de su monte, chi istuvat chi currit chi sàrtiat in s’ istrampu de sos Mulinos e in ue a primu si agataiant, riu riu, mulinos e cracheras.

De importu mannu po sa funtzione produtiva est su Arriu de Tzispiri, inue sos pastores oe comente a primu acudint po abbare su bistiàmene.

Innoghe s’ agatant po s’ imprus matas de : crecu, olia, suerzu, murta, lidone, in paris cun matas de castanza, élighe e cariasa.

A primu zai totu su territóriu a monte de Bonarcadu fuit ammuntau a matas de crecu, est po custu chi ancora oe in custu zassu si agatat unu territóriu chi si narat “Crachedu”

IMG_3498

S’istrampu de Sos Mulinos

Intra de sos logos de interesse naturalìsticu mèritat de èssere bisitau s’Istrampu de Sos Mulinos, chi s’agatat andande a Santu Lussurzu, in ue ddue sunt unos cantu istrampos partzios in chimbi coronzos chi in totu tirant unos 30 metros. Su logu a canta de s’istrampu est totu ammuntau a matas de crecu.

 

 

 

 

 

Lascia un commento